Majjhima Nikàya I 
28. Wielka Rozprawa o Odcisku Stopy Słonia

1. Tak usłyszałem. Przy pewnej okazji Zrealizowany mieszkał w Savathi w Gaju Jeta w Parku Anathapindiki. Tam czcigodny Sariputta odezwał się do mnichów tak: „Przyjaciele mnisi”. „Przyjacielu” odpowiedzieli mnisi. Czcigodny Sariputta rzekł to:

2. Przyjaciele, tak jak odcisk stopy jakiejkolwiek żywej chodzącej istoty może zmieścić się w obrębie odcisku stopy słonia, tak że odcisk stopy słonia jest uważany za największy z nich z uwagi na swój wielki rozmiar, tak też jakiekolwiek korzystne rzeczy są, wszystkie one mogą być włączone w Cztery Szlachetne Prawdy. W jakie cztery?

3. W Szlachetną Prawdę o Cierpieniu, w Szlachetną Prawdę o Powstaniu Cierpienia, w Szlachetną Prawdę o Wstrzymaniu Cierpienia i w Szlachetną Prawdę o Drodze Prowadzącej do Wstrzymania Cierpienia.

4. A co jest Szlachetną Prawdą o Cierpieniu? Narodziny są cierpieniem, starość jest cierpieniem, śmierć jest cierpieniem, żal płacz, ból, smutek i rozpacz są cierpieniem, w skrócie pięć agregatów objętych utrzymywaniem jest cierpieniem.

5. A co jest pięcioma agregatami objętymi utrzymywaniem? To agregat materialnej formy objęty utrzymywaniem, agregat uczucia objęty utrzymywaniem, agregat percepcji objęty utrzymywaniem, agregat determinacji objęty utrzymywaniem, agregat świadomości objęty utrzymywaniem.

6. A czym jest agregat materialnej formy objęty utrzymywaniem? To cztery wielkie elementy i jakakolwiek materialna forma z tego wyprowadzona.

7. A co jest czterema wielkimi elementami? To element ziemi, element wody, element ognia, element powietrza.

(Ziemia)

8. A czym jest element ziemi? Element ziemi może być zarówno wewnętrzny jak i zewnętrzny. Czym jest wewnętrzny element ziemi? Cokolwiek wewnętrznego, należącego do niego, co solidne, to jest włosy głowy, paznokcie, zęby, skóra, mięso, ścięgna, kości, szpik kostny, nerki, serce, wątroba, śledziona, płuca, zawartość żołądka lub cokolwiek innego co wewnętrzne, co solidne, to jest nazywane wewnętrznym elementem ziemi. Teraz zarówno wewnętrzny element ziemi jak i zewnętrzny element ziemi to po prostu element ziemi. I powinien on być widziany tak: "To nie moje, tym nie jestem, to nie moje ja". Kiedy widzi on to w ten sposób, zgodnie z tym jakim to jest, z właściwą mądrością, staje się obojętny co do elementu ziemi i czyni umysł beznamiętnym co do elementu ziemi.

9. Zdarza się, że element wody jest zakłócony i wtedy zewnętrzny element ziemi zanika.

10. Kiedy nawet ten zewnętrzny element ziemi, wielkim jakim on jest, jest opisywany jako nietrwały, jako podmiot zniszczenia, jako podmiot zaniku, jako podmiot zmiany; cóż zatem te ciało wspierane przez pragnienie i trwające tylko chwilę? Nie może być (uważane) jako „ja” czy „moje” czy „jestem”.

11. Zatem (po zobaczeniu tego elementu takim jakim w rzeczywistości jest) jeżeli inni źle traktują, krytykują, przeklinają, straszą mnicha, rozumie on tak: „Te bolesne uczucie zrodzone z ucho-kontaktu powstało u mnie. To jest zależne, nie niezależne. Zależne od czego? Zależne od kontaktu”. Wtedy widzi on, że ten kontakt jest nietrwały, że to uczucie jest nietrwałe, że ta percepcja jest nietrwała, że te determinacje są nietrwałe i że ta świadomość jest nietrwała. I jego umysł, który już uczynił element (utworzony z agregatu materialnej formy) swym obiektywnym wspomaganiem, wkracza w te (nowe obiektywne wspomaganie teraz kontemplowane) i uzyskuje przekonanie, stałość i zdecydowanie.

12. Jeżeli inni atakują tego mnicha niechcianym, niepożądanym i niemiłym kontaktem pięści, grud ziemi, kijów, czy noży, rozumie on tak: „Te ciało jest rzeczą taką, że kontakt z pięściami, grudami ziemi, kijami czy nożami ma na nim miejsce. Ale to zostało powiedziane przez Zrealizowanego w rozprawie z Przykładem o Pile: 'Nawet jeżeli bandyci dwuręczną piłą brutalnie będą odkrajali mu członek od członka, ten kto dopuści do swego serca nienawiść z tego powodu, nie będzie tym który podąża za moją nauką'. Zatem niemalejąca energia powinna być wzbudzona u mnie i nieprzerwana uważność ustanowiona, moje ciało powinno być spokojne i nierozemocjonowane, mój umysł powinien być skoncentrowany i zjednoczony. I teraz niech kontakt z pięściami, grudami ziemi, kijami i nożami ma miejsce na tym ciele, gdyż to właśnie tak przesłanie Buddy jest wcielane w życie”.

13. Jeżeli gdy tak wspominając Buddę, Dhammę i Zgromadzenie, równowaga nie zostaje ustanowiona u niego z korzystnym jako jej wspomaganiem, wtedy pobudza się i przynagla tak: „To moja strata, to nie zysk dla mnie, to źle dla mnie, nie jest to dla mnie dobre, że gdy w ten sposób wspominam Buddę, Dhammę i Zgromadzenie równowaga nie zostaje ustanowiona u mnie, z korzystnym jako jej wspomaganiem”. Tak jak synowa widząc swego teścia czuje się przynaglona (by go zadowolić) tak też jeżeli u mnicha równowaga nie zostaje ustanowiona z korzystnym jako jej wspomaganie, wtedy pobudza się on i przynagla.

14. Ale jeżeli u mnicha tak wspominającego Buddę, Dhammę i Zgromadzenie równowaga zostaje ustanowiona z korzystnym jako jej wspomaganiem, wtedy jest on zadowolony. I w tym miejscu, przyjaciele, wiele zostało zrobione przez mnicha.

(Woda)

15. Czym przyjaciele jest element wody? Element wody może być zarówno wewnętrzny jak i zewnętrzny. Czym jest wewnętrzny element wody? Cokolwiek wewnętrznego należącego do niego co z wodą, wodniste, to jest flegma, ropa, krew, pot, tłuszcz, łzy, ślina, mocz, lub cokolwiek co z wodą, wodniste, to jest nazywane wewnętrznym elementem wody. Teraz zarówno wewnętrzny element wody jak i zewnętrzny element wody to po prostu element wody. A ten powinien być widziany zgodnie z tym jakim jest, z właściwą mądrością tak: "To nie moje, tym nie jestem, to nie moje ja". Kiedy widzi on to w ten sposób, zgodnie z tym jak jest, z właściwą mądrością, staje się on obojętny co do elementu wody i czyni umysł beznamiętnym co do elementu wody.

16. Zdarza się, że zewnętrzny element wody jest zakłócony. Unosi on wioskę, miasteczko, miasto, dystrykt i kraj. Zdarza się, że woda w wielkim oceanie opuszcza się o sto, dwieście, trzysta, czterysta, pięćset, sześćset, siedemset metrów. Zdarza się, że woda w wielkim oceanie jest głęboka na siedem drzew palmowych, o głębokości sześciu drzew palmowych ... o głębokości jednego drzewa palmowego. Zdarza się, że woda w wielkim oceanie jest o głębokości siedmiu stóp, sześciu stóp ... jednej stopy. Zdarza się, ze woda w wielkim oceanie jest o głębokości pół stopy. Zdarza się, że wody w wielkim oceanie nie wystarczy by zanurzyć w niej palec.

17. Kiedy nawet ten zewnętrzny element wody, wielkim jakim on jest, jest opisywany jako nietrwały, jako podmiot zniszczenia, jako podmiot zaniku, jako podmiot zmiany; cóż zatem te ciało wspierane przez pragnienie i trwające tylko chwilę? Nie może być (uważane) jako „ja” czy „moje” czy „jestem”.

18. Zatem (po zobaczeniu tego elementu takim jakim w rzeczywistości jest), jeżeli inni źle traktują, krytykują, przeklinają, straszą mnicha, rozumie on tak: „Te bolesne uczucie zrodzone z ucho-kontaktu powstało u mnie. To jest zależne, nie niezależne. Zależne od czego? Zależne od kontaktu”. Wtedy widzi on, że ten kontakt jest nietrwały, że to uczucie jest nietrwałe, że ta percepcja jest nietrwała, że te determinacje są nietrwałe i że ta świadomość jest nietrwała. I jego umysł, który już uczynił element (utworzony z agregatu materialnej formy) swym obiektywnym wspomaganiem, wkracza w te (nowe obiektywne wspomaganie teraz kontemplowane) i uzyskuje przekonanie, stałość i zdecydowanie.

19. Jeżeli inni atakują tego mnicha niechcianym, niepożądanym i niemiłym kontaktem pięści, grud ziemi, kijów, czy noży, rozumie on tak: „Te ciało jest rzeczą taką, że kontakt z  pięściami, grudami ziemi, kijami czy nożami ma na nim miejsce. Ale to zostało powiedziane przez Zrealizowanego w rozprawie z Przykładem o Pile: 'Nawet jeżeli bandyci dwuręczną piłą brutalnie będą odkrajali mu członek od członka, ten kto dopuści do swego serca nienawiść z tego powodu, nie będzie tym który podąża za moją nauką'. Zatem niemalejąca energia powinna być wzbudzona u mnie i nieprzerwana uważność ustanowiona, moje ciało powinno być spokojne i nierozemocjonowane, mój umysł powinien być skoncentrowany i zjednoczony. I teraz niech kontakt z  pięściami, grudami ziemi, kijami i nożami ma miejsce na tym ciele, gdyż to właśnie tak przesłanie Buddy jest wcielane w życie”.

20. Jeżeli gdy tak wspominając Buddę, Dhammę i Zgromadzenie, równowaga nie zostaje ustanowiona u niego z korzystnym jako jej wspomaganiem, wtedy pobudza się i przynagla tak: „To moja strata, to nie zysk dla mnie, to źle dla mnie, nie jest to dla mnie dobre, że gdy w ten sposób wspominam Buddę, Dhammę i Zgromadzenie równowaga nie zostaje ustanowiona u mnie, z korzystnym jako jej wspomaganiem”. Tak jak synowa widząc swego teścia czuje się przynaglona (by go zadowolić) tak też jeżeli u mnicha równowaga nie zostaje ustanowiona z korzystnym jako jej wspomaganie, wtedy pobudza się on i przynagla.

21. Ale jeżeli u mnicha tak wspominającego Buddę, Dhammę i Zgromadzenie równowaga zostaje ustanowiona z korzystnym jako jej wspomaganie, wtedy jest on zadowolony. I w tym miejscu, przyjaciele, wiele zostało zrobione przez mnicha.

(Ogień)

22. Czym przyjaciele jest element ognia? Element ognia może być zarówno wewnętrzny jak i zewnętrzny. Czym jest wewnętrzny element ognia? Cokolwiek wewnętrzne należące do niego co ogniem, co ogniste, przez co jest ogrzewany, spalany i przez co jest jedzone, pite, konsumowane i smakowane i staje się całkiem strawione, lub cokolwiek innego wewnętrznego należącego do niego co ogniem, co ogniste, to nazywane jest wewnętrznym elementem ognia. Teraz zarówno wewnętrzny element ognia jak i zewnętrzny element ognia to po prostu element ognia. A ten powinien być widziany zgodnie z tym jakim jest, z właściwą wiedzą tak:"To nie moje, tym nie jestem, to nie moje ja". Kiedy widzi on to w ten sposób, zgodnie z tym jakim to jest z właściwą mądrością, staje się obojętny w co do elementu ognia i czyni umysł beznamiętnym co do elementu ognia.

23. Zdarza się, że zewnętrzny element ognia jest zakłócony. Spala on wioskę, miasteczko, miasto, dystrykt i kraj. Zatrzymuje się tylko gdy dochodzi do zielonej trawy, drogi czy skały, czy wody, czy czystej otwartej przestrzeni, z braku opału. Zdarza się, że próbują uzyskać ogień nawet z kogucich piór.

24. Kiedy nawet ten zewnętrzny element ognia, wielkim jakim on jest, jest opisywany jako nietrwały, jako podmiot zniszczenia, jako podmiot zaniku, jako podmiot zmiany; cóż zatem te ciało wspierane przez pragnienie i trwające tylko chwilę? Nie może być (uważane) jako „ja” czy „moje” czy „jestem”.

25. Zatem (po zobaczeniu tego elementu takim jakim w rzeczywistości jest), jeżeli inni źle traktują, krytykują, przeklinają, straszą mnicha, rozumie on tak: „Te bolesne uczucie zrodzone z ucho-kontaktu powstało u mnie. To jest zależne, nie niezależne. Zależne od czego? Zależne od kontaktu”. Wtedy widzi on, że ten kontakt jest nietrwały, że to uczucie jest nietrwałe, że ta percepcja jest nietrwała, że te determinacje są nietrwałe i że ta świadomość jest nietrwała. I jego umysł, który już uczynił element (utworzony z agregatu materialnej formy) swym obiektywnym wspomaganiem, wkracza w te (nowe obiektywne wspomaganie teraz kontemplowane) i uzyskuje przekonanie, stałość i zdecydowanie.

26. Jeżeli inni atakują tego mnicha niechcianym, niepożądanym i niemiłym kontaktem pięści, grud ziemi, kijów, czy noży, rozumie on tak: „Te ciało jest rzeczą taką, że kontakt z  pięściami, grudami ziemi, kijami czy nożami ma na nim miejsce. Ale to zostało powiedziane przez Zrealizowanego w rozprawie z Przykładem o Pile: 'Nawet jeżeli bandyci dwuręczną piłą brutalnie będą odkrajali mu członek od członka, ten kto dopuści do swego serca nienawiść z tego powodu, nie będzie tym który podąża za moją nauką'. Zatem niemalejąca energia powinna być wzbudzona u mnie i nieprzerwana uważność ustanowiona, moje ciało powinno być spokojne i nierozemocjonowane, mój umysł powinien być skoncentrowany i zjednoczony. I teraz niech kontakt z  pięściami, grudami ziemi, kijami i nożami ma miejsce na tym ciele, gdyż to właśnie tak przesłanie Buddy jest wcielane w życie”.

27. Jeżeli gdy tak wspominając Buddę, Dhammę i Zgromadzenie, równowaga nie zostaje ustanowiona u niego z korzystnym jako jej wspomaganiem, wtedy pobudza się i przynagla tak: „To moja strata, to nie zysk dla mnie, to źle dla mnie, nie jest to dla mnie dobre, że gdy w ten sposób wspominam Buddę, Dhammę i Zgromadzenie równowaga nie zostaje ustanowiona u mnie, z korzystnym jako jej wspomaganiem”. Tak jak synowa widząc swego teścia czuje się przynaglona (by go zadowolić) tak też jeżeli u mnicha równowaga nie zostaje ustanowiona z korzystnym jako jej wspomaganie, wtedy pobudza się on i przynagla.

28. Ale jeżeli u mnicha tak wspominającego Buddę, Dhammę i Zgromadzenie równowaga zostaje ustanowiona z korzystnym jako jej wspomaganie, wtedy jest on zadowolony. I w tym miejscu, przyjaciele, wiele zostało zrobione przez mnicha.

(Powietrze)

29. Czym przyjaciele jest element powietrza? Element powietrza może być zarówno wewnętrzny jak i zewnętrzny. Czym jest wewnętrzny element powietrza? Cokolwiek wewnętrzne należące do niego co powietrzem, co wietrzne, to jest wiatry idące do góry, wiatry idące do dołu, wiatry w żołądku, wiatry w jelitach, wdech i wydech, lub cokolwiek innego co wewnętrzne, należące do niego co powietrzem, co wietrzne, to nazywane jest wewnętrznym elementem powietrza. Teraz zarówno wewnętrzny element powietrza jak i zewnętrzny element powietrza to po prostu element powietrza. A ten powinien być widziany zgodnie z tym jakim jest, z właściwą mądrością tak:"To nie moje, tym nie jestem, to nie moje ja". Kiedy widzi on to w ten sposób, zgodnie z tym jakim to jest, z właściwą mądrością, staje się obojętny w stosunku do elementu powietrza i czyni umysł beznamiętnym co do elementu powietrza.

30. Zdarza się, że zewnętrzny element powietrza jest zaburzony. Zmiata on wioskę, miasteczko, miasto, dystrykt i kraj. Zdarza się, że w ostatnim miesiącu gorącego sezonu ludzie szukają wiatru za pomocą wachlarza, dmuchawy i nawet słoma na dachu się nie porusza.

31. Kiedy nawet ten zewnętrzny element powietrza, wielkim jakim on jest, jest opisywany jako nietrwały, jako podmiot zniszczenia, jako podmiot zaniku, jako podmiot zmiany; cóż zatem te ciało wspierane przez pragnienie i trwające tylko chwilę? Nie może być (uważane) jako „ja” czy „moje” czy „jestem”.

32. Zatem (po zobaczeniu tego elementu takim jakim w rzeczywistości jest), jeżeli inni źle traktują, krytykują, przeklinają, straszą mnicha, rozumie on tak: „Te bolesne uczucie zrodzone z ucho-kontaktu powstało u mnie. To jest zależne, nie niezależne. Zależne od czego? Zależne od kontaktu”. Wtedy widzi on, że ten kontakt jest nietrwały, że to uczucie jest nietrwałe, że ta percepcja jest nietrwała, że te determinacje są nietrwałe i że ta świadomość jest nietrwała. I jego umysł, który już uczynił element (utworzony z agregatu materialnej formy) swym obiektywnym wspomaganiem, wkracza w te (nowe obiektywne wspomaganie teraz kontemplowane) i uzyskuje przekonanie, stałość i zdecydowanie.

33. Jeżeli inni atakują tego mnicha niechcianym, niepożądanym i niemiłym kontaktem pięści, grud ziemi, kijów, czy noży, rozumie on tak: „Te ciało jest rzeczą taką, że kontakt z  pięściami, grudami ziemi, kijami czy nożami ma na nim miejsce. Ale to zostało powiedziane przez Zrealizowanego w rozprawie z Przykładem o Pile: 'Nawet jeżeli bandyci dwuręczną piłą brutalnie będą odkrajali mu członek od członka, ten kto dopuści do swego serca nienawiść z tego powodu, nie będzie tym który podąża za moją nauką'. Zatem niemalejąca energia powinna być pobudzona we mnie i nieprzerwana uważność ustanowiona, moje ciało powinno być spokojne i nierozemocjonowane, mój umysł powinien być skoncentrowany i zjednoczony. I teraz niech kontakt z  pięściami, grudami ziemi, kijami i nożami ma miejsce na tym ciele, gdyż to właśnie tak przesłanie Buddy jest wcielane w życie”.

34. Jeżeli gdy tak wspominając Buddę, Dhammę i Zgromadzenie, równowaga nie zostaje ustanowiona u niego z korzystnym jako jej wspomaganiem, wtedy pobudza się i przynagla tak: „To moja strata, to nie zysk dla mnie, to źle dla mnie, nie jest to dla mnie dobre, że gdy w ten sposób wspominam Buddę, Dhammę i Zgromadzenie równowaga nie zostaje ustanowiona u mnie, z korzystnym jako jej wspomaganiem”. Tak jak synowa widząc swego teścia czuje się przynaglona (by go zadowolić) tak też jeżeli u mnicha równowaga nie zostaje ustanowiona z korzystnym jako jej wspomaganie, wtedy pobudza się on i przynagla.

35. Ale jeżeli u mnicha tak wspominającego Buddę, Dhammę i Zgromadzenie równowaga zostaje ustanowiona z korzystnym jako jej wspomaganie, wtedy jest on zadowolony. I w tym miejscu, przyjaciele, wiele zostało zrobione przez mnicha.

36. Tak jak gdy na przestrzeń otoczoną ścianami i dachem, trawą i gliną używa się terminu „dom” tak też gdy przestrzeń jest otoczona kośćmi i ścięgnami mięsem i skórą, używa się terminu „materialna forma”.

37. Jeżeli oko w sobie jest sprawne, ale zewnętrzne formy nie wchodzą w zasięg i nie ma odpowiedniego (świadomego) zaangażowania, to nie będzie manifestacji odpowiedniej klasy świadomości. Jeżeli oko w sobie jest sprawne i zewnętrzne formy wchodzą w zasięg, ale nie ma odpowiedniego (świadomego) zaangażowania, to nie będzie manifestacji odpowiedniej klasy świadomości. Ale dzięki faktowi, że oko w sobie jest sprawne i zewnętrzne formy wchodzą w zasięg i jest odpowiednie (świadome) zaangażowanie, to jest i manifestacja odpowiedniej klasy świadomości.

38. Jakakolwiek materialna forma, tak doszła do bycia, jest włączona w agregat materialnej formy objęty utrzymywaniem. Jakiekolwiek uczucie tak doszłe do bycia, jest włączone w agregat uczucia objęty utrzymywaniem Jakakolwiek percepcja tak doszła do bycia, jest włączona w agregat percepcji objęty utrzymywaniem. Jakiekolwiek determinacje tak doszłe do bycia, są włączone w agregat determinacji objęty utrzymywaniem. Jakakolwiek świadomość tak doszła do bycia, jest włączona w agregat świadomości objęty utrzymywaniem. Rozumie on tak: „To jak się wydaje jest, jak dochodzi do zawarcia, zgromadzenia, skomasowania w te pięć agregatów objętych utrzymywaniem. I teraz to zostało powiedziane przez Zrealizowanego: „Kto widzi współzależne powstawanie, widzi Dhammę. Kto widzi Dhammę, widzi współzależne powstawanie”. I te pięć agregatów objętych utrzymywaniem jest powstałych współzależnie. Chęć co do nich, akceptacja czy aprobata tych pięciu agregatów objętych utrzymywaniem jest powstaniem cierpienia. Usunięcie chęci i pożądania, porzucenie chęci i pożądania tych pięciu agregatów objętych utrzymywaniem jest wstrzymaniem cierpienia. W tym miejscu przyjaciele, również wiele zostało zrobione przez mnicha.

39-40. Jeżeli ucho w sobie jest sprawne ...

41-42. Jeżeli nos w sobie jest sprawny ...

43-44. Jeżeli język w sobie jest sprawny ...

45-46. Jeżeli ciało w sobie jest sprawne ...

47. Jeżeli umysł w sobie jest sprawny, ale idee nie wchodzą w zasięg i nie ma odpowiedniego (świadomego) zaangażowania, to nie będzie manifestacji odpowiedniej klasy świadomości. Jeżeli umysł w sobie jest sprawny i idee wchodzą w zasięg, ale nie ma odpowiedniego (świadomego) zaangażowania, to nie będzie manifestacji odpowiedniej klasy świadomości. Ale dzięki faktowi, że umysł w sobie jest sprawny i idee wchodzą w zasięg i jest odpowiednie (świadome) zaangażowanie, to jest i manifestacja odpowiedniej klasy świadomości.

48. Jakakolwiek materialna forma, tak doszła do bycia, jest włączona w agregat materialnej formy objęty utrzymywaniem. Jakiekolwiek uczucie tak doszłe do bycia, jest włączone w agregat uczucia objęty utrzymywaniem. Jakakolwiek percepcja tak doszła do bycia, jest włączona w agregat percepcji objęty utrzymywaniem. Jakiekolwiek determinacje tak doszłe do bycia, są włączone w agregat determinacji objęty utrzymywaniem. Jakiekolwiek świadomość tak doszła do bycia, jest włączona w agregat świadomości objęty utrzymywaniem. Rozumie on tak: „To jak się wydaje jest, jak dochodzi do zawarcia, zgromadzenia, skomasowania w te pięć agregatów objętych utrzymywaniem. I teraz to zostało powiedziane przez Zrealizowanego: „Kto widzi współzależne powstawanie, widzi Dhammę. Kto widzi Dhammę, widzi współzależne powstawanie”. I te pięć agregatów objętych utrzymywaniem jest powstałych współzależnie. Chęć co do nich, akceptacja czy aprobata tych pięciu agregatów objętych utrzymywaniem jest powstaniem cierpienia. Usunięcie chęci i pożądania, porzucenie chęci i pożądania tych pięciu agregatów objętych utrzymywaniem jest wstrzymaniem cierpienia. W tym miejscu przyjaciele, również wiele zostało zrobione przez mnicha. Oto co powiedział czcigodny Sariputta. Mnisi byli zadowoleni i ucieszeni słowami czcigodnego Sariputty.